mao.gr
Από την αμερικανική Άγρια Δύση και τη Νότια Αφρική, από τα χαρακώματα του Α Παγκόσμιου Πολέμου μέχρι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Χίτλερ, από τη Μακρόνησο και το φράχτη του Έβρου, το αγκαθωτό συρματόπλεγμα έχει τη δική του ιστορία. Πριν διαβάσετε το κείμενο που ακολουθεί, αξίζει να δείτε ένα σύντομο βίντεο για το πώς οι πρόσφυγες περνούν μέσα από το συρματόπλεγμα στην Ουγγαρία:
Στις αρχές του Σεπτέμβρη η ουγγρική κυβέρνηση, θέλοντας να σφραγίσει τα σύνορά της ώστε να εμποδίσει την είσοδο των χιλιάδων προσφύγων που προσπαθούν να φτάσουν στη Γερμανία, κήρυξε δημόσιο διαγωνισμό για την προμήθεια 10.000 ρολών αγκαθωτό συρματόπλεγμα. Αν και η συναλλαγή ήταν ύψους εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ, μια γερμανική βιομηχανία, η Mutanox, αρνήθηκε να συνεργαστεί με τους Ούγγρους.
«Το αγκαθωτό συρματόπλεγμα έχει στόχο να εμποδίσει εγκληματικές πράξεις, π.χ. μια ληστεία», εξήγησε ο εκπρόσωπος της εταιρείας. «Τα κυνηγημένα παιδιά και οι ενήλικες δεν είναι εγκληματίες».
Έτσι αρχίζει ένα άρθρο στην ιστορική αμερικανική (σήμερα μόνο σε ηλεκτρονική μορφή) Boston Globe, με τίτλο «Η μπερδεμένη ιστορία του αγκαθωτού συρματοπλέγματος».
Έτσι αρχίζει ένα άρθρο στην ιστορική αμερικανική (σήμερα μόνο σε ηλεκτρονική μορφή) Boston Globe, με τίτλο «Η μπερδεμένη ιστορία του αγκαθωτού συρματοπλέγματος».
Το υπογράφει ο Ρόμπερτ Ζαρέτσκι, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον, που υπογραμμίζει την ειρωνεία της Ιστορίας: «Η Γερμανία είναι η χώρα που, πριν από 75 χρόνια, είχε καταστήσει το αγκαθωτό συρματόπλεγμα σύμβολο της κτηνωδίας του ανθρώπου απέναντι στον άνθρωπο [δηλ. το συρματόπλεγμα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης]. Κι ενώ η Ουγγαρία καταφεύγει στη βία για να ανακόψει τους πρόσφυγες, η Γερμανία τούς καλωσορίζει, κάτι που δείχνει ότι η χώρα αυτή υπερβαίνει το παρελθόν της», όπως υποστηρίζει. (Σημείωση: Έχουμε πια διαπιστώσει ότι το «καλωσόρισμα» της Γερμανίας έχει όρια, ότι στελέχη της κυβέρνησής της ζητούν περισσότερους φράχτες ενώ αυστηροποιείται η πολιτική χορήγησης ασύλου. Όμως το αντικείμενο του άρθρου του Ζαρέτσκι δεν είναι η πολιτική της Γερμανίας στο ζήτημα των προσφύγων.)
«Ο εκπρόσωπος της Mutanox δεν ξεδίπλωσε πλήρως την ιστορία του αγκαθωτού συρματοπλέγματος», συνεχίζει ο Ζαρέτσκι. «Σε αντίθεση με την άποψη της εταιρείας, ένα από τα σήματα κατατεθέν της εποχής μας είναι ότι τα κυνηγημένα παιδιά και οι ενήλικες συχνά αντιμετωπίζονται σαν εγκληματίες. Ολόκληροι λαοί, με κριτήριο τη φυλή ή το θρήσκευμα θεωρούνται ότι βρίσκονται εκτός του δικαίου ή της ανθρωπότητας. Και αυτό που απλωνόταν ανάμεσα σ’ αυτούς και σ’ εμάς, μεταφορικά και κυριολεκτικά, ήταν το αγκαθωτιό συρματόπλεγμα η ιστορία του οποίου μας λέει πολλά για τον κατατρεγμό των σημερινών προσφύγων.
«Όπως ο Ζοζέφ Γκιγιοτέν [που επινόησε τη λαιμητόμο] ή ο Άλφρεντ Νόμπελ, που οι εφευρέσεις τους ξέφυγαν από τον αρχικό σκοπό τους και συνδέθηκαν με αποτρόπαιους στόχους, έτσι και ο Τζόζεφ Γλάιντεν θα σοκαριζόταν αν έβλεπε πώς κατάντησε η δική του εφεύρεση».
Ο Γκλάιντεν ήταν ένας Αμερικανός αγρότης που το 1874 δημιούργησε το πρώτο αγκαθωτό συρματόπλεγμα στερεώνοντας αιχμηρούς συρμάτινους κόμβους κατά μήκος ενός τεντωμένου χοντρού σύρματος. Χάρη στη μεγάλη αντοχή και το χαμηλό κόστος του, το αγκαθωτό συρματόπλεγμα άλλαξε την εικόνα της αμερικανικής Δύσης καθώς οι βοσκότοποι διαχωρίστηκαν από τις καλλιέργειες. Οι ιδιοκτήτες ράντσων μπορούσαν να προστατεύουν τα κοπάδια τους, τόσο από τις επιθέσεις άγριων ζώων όσο και από τους ζωοκλέφτες. Το ίδιο το συρματόπλεγμα ονομάστηκε «σχοινί του διαβόλου».
Το συρματόπλεγμα επηρεάσε καθοριστικά τη μοίρα των Ινδιάνων. Δεν τους φυλάκισαν κατευθείαν πίσω από αγκαθωτό συρματόπλεγμα, αλλά ο νόμος Dawes επέτρεψε όλα τα «πλεονάζοντα» εδάφη που δεν τα διεκδικούσαν οι Ινδιάνοι να πουληθούν σε κτηματίες οι οποίοι αμέσως τα περιέφραξαν, εμποδίζοντας έτσι τις παραδοσιακές μετακινήσεις και τις πρακτικές του κυνηγιού των ινδιάνικων φυλών.
Ο πόλεμος των Μπόερς και τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης
«Λίγα χρόνια αργότερα, ο πόλεμος των Μπόερς ανάμεσα στο βρετανικό στρατό και τους Ολλανδούς αποίκους στη Νότια Αφρική έδωσε την αφορμή για την πρώτη στρατιωτική εφαρμογή της εφεύρεσης του Γλάιντεν. Οι Βρετανοί έστησαν εκατοντάδες μίλια συρματόπλεγμα κατά μήκος των σιδηροδρομικών τους γραμμών για να τις προστατεύσουν από τις επιθέσεις των Μπόερς. Με την κατάτμηση των απέραντων νοτιοαφρικανικών εκτάσεων και την περίφραξή τους με συρματόπλεγμα, οι Βρετανοί έκαναν ένα μεγάλο βήμα στη μακρόχρονη προσπάθεια της παρεμπόδισης της μετακίνησης των ζώων ή των ανθρώπων στη γη που οι ίδιοι διεκδικούσαν ως δική τους. «Διόλου συμπτωματικά, η Νότια Αφρική στάθηκε ο τόπος γέννησης του σύγχρονου στρατοπέδου συγκέντρωσης, με την οριοθέτηση ενός χώρου με συρματόπλεγμα, αλλά αυτή τη φορά για να κρατηθούν μέσα οι άνθρωποι και όχι για να μην μπουν μέσα».
Γυναίκες, παιδιά και άντρες κλείνονταν σε στρατόπεδα, περιφραγμένα σε συρματόπλεγμα. Αρχικά όλοι αυτοί οι Αφρικάνερ παραδίδονταν οικειοθελώς όμως σύντομα ο εγκλεισμός τους γινόταν βίαια και τα στρατόπεδα προσφύγων μετατράπηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες καθώς θέριζαν οι επιδημίες. Πάνω από 4.000 γυναίκες έχασαν τη ζωή τους εκεί, καθώς και 22.000 παιδιά κάτω των 16 και 1600 ενήλικοι άντρες… Ωστόσο τα στρατόπεδα αυτά αποσκοπούσαν στον έλεγχο και όχι στην εξόντωση των ανθρώπων. Αυτό θα συνέβαινε λίγες δεκαετίες αργότερα στην καρδιά της Ευρώπης. Το αγκαθωτό συρματόπλεγμα, φτηνό, βολικό και ευέλικτο όπως η μονωτική ταινία διευκύλυνε το στήσιμο και την εξάπλωση των στρατοπέδων συγκέντρωσης.
Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
«Ωστόσο, πριν από τα στρατόπεδα ήρθαν τα χαρακώματα. Το αγκαθωτό συρματόπλεγμα πλασιώνει το σεληνιακό τοπίο του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Η αμερικανική εταιρεία U.S. Steel εξήγαγε περίπου 3 εκατομμύρια μίλια αγκαθωτό συρματόπλεγμα για το Δυτικό Μέτωπο στην Ευρώπη στη διάρκεια αυτού του πολέμου.
«Ήταν ένα φτηνό και αποτελεσματικό μέσο για την ανακοπή της κίνησης ενός μεγάλου αριθμού στρατιωτών. Σε συνδυασμό με μια άλλη πρόσφατη εφεύρεση, το οπλοπολυβόλο, το αγκαθωτό συρματόπλεγμα αποδείχτηκε πιο ισχυρό από το μεγαλύτερο φρούριο ή κανόνι. Όπως ανακάλυψαν οι προελαύνοντες στρατιώτες και των δύο πλευρών, οι μαζικοί βομβαρδισμοί που προηγούνταν μιας επίθεσης θα μπορούσαν να ισοπεδώσουν ένα φρούριο αλλά ήταν σχεδόν άχρηστοι απέναντι στο αγκαθωτό συρματόπλεγμα».
(Η φωτογραφία στο πάνω μέρος του κειμένου προέρχεται από τα αρχεία του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και απεικονίζει έναν από τα εκατομμύρια νεκρούς εκείνης της σφαγής.)
«Ήταν ένα φτηνό και αποτελεσματικό μέσο για την ανακοπή της κίνησης ενός μεγάλου αριθμού στρατιωτών. Σε συνδυασμό με μια άλλη πρόσφατη εφεύρεση, το οπλοπολυβόλο, το αγκαθωτό συρματόπλεγμα αποδείχτηκε πιο ισχυρό από το μεγαλύτερο φρούριο ή κανόνι. Όπως ανακάλυψαν οι προελαύνοντες στρατιώτες και των δύο πλευρών, οι μαζικοί βομβαρδισμοί που προηγούνταν μιας επίθεσης θα μπορούσαν να ισοπεδώσουν ένα φρούριο αλλά ήταν σχεδόν άχρηστοι απέναντι στο αγκαθωτό συρματόπλεγμα».
(Η φωτογραφία στο πάνω μέρος του κειμένου προέρχεται από τα αρχεία του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και απεικονίζει έναν από τα εκατομμύρια νεκρούς εκείνης της σφαγής.)
Όπως συνηθίζουν αρκετοί Αμερικανοί θεωρητικοί, ο Ζαρέτσκι χρησιμοποιεί παραδείγματα από τη λεγόμενη λαϊκή κουλτούρα, αναφερόμενος σε δύο ταινίες της δεκαετίας του ’50 που μιλούν για το συρματόπλεγμα: στη Man without a Star (Χωρίς συρματόπλεγμα) ένα κλασικό ουέστερν του Κινγκ Βίντορ, και στη θρυλική αντιπολεμική ταινία Paths of Glory (Σταυροί στο μέτωπο) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ -και στις δύο πρωταγωνιστεί ο Κερκ Ντάγκλας. Αναφέρεται όμως και σε δύο φιλοσόφους, τον Olivier Razac και τον Reviel Netz καθώς και στα όσα έγραψε ο Πρίμο Λέβι για το συρματόπλεγμα του Άουσβιτς. Με το Ολοκαύτωμα, λέει ο Netz, «το αγκαθωτό συρματόπλεγμα συμβολίζει τη βιομηχανία της κτηνοτροφίας που τώρα έγινε βιομηχανία των ανθρώπων… και κορυφώνεται η οικολογία της σάρκας και του σιδήρου στην εποχή του αγκαθωτού συρματοπλέγματος».
«Δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να δούμε ολόκληρες περιοχές στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή σαν ένα εκτεταμένο στρατόπεδο συγκέντρωσης», γράφει ο Ζαρέτσκι. Πρόκειται για περιοχές όπου ο πόνος, οι επιδημίες και η απόγνωση είναι ο κανόνας: ένα στρατόπεδο που οι συρμάτινοι τοίχοι του δεν υψώθηκαν από τις φαύλες και δολοφονικές κυβερνήσεις στο εσωτερικό του, αλλά από εμάς που ζούμε έξω από αυτό. Οι φράχτες στη Γαλλία και την Ουγγαρία, την Ιταλία και την Ελλάδα, δεν κρατούν τα ανεπιθύμητα στοιχεία έξω από την Ευρώπη. Αντίθετα, κρατούν αυτά τα στοιχεία στο εσωτερικό εκείνων των ζωνών όπου η καθημερινότητα είναι ο θάνατος και όχι η ζωή».
«Δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να δούμε ολόκληρες περιοχές στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή σαν ένα εκτεταμένο στρατόπεδο συγκέντρωσης», γράφει ο Ζαρέτσκι. Πρόκειται για περιοχές όπου ο πόνος, οι επιδημίες και η απόγνωση είναι ο κανόνας: ένα στρατόπεδο που οι συρμάτινοι τοίχοι του δεν υψώθηκαν από τις φαύλες και δολοφονικές κυβερνήσεις στο εσωτερικό του, αλλά από εμάς που ζούμε έξω από αυτό. Οι φράχτες στη Γαλλία και την Ουγγαρία, την Ιταλία και την Ελλάδα, δεν κρατούν τα ανεπιθύμητα στοιχεία έξω από την Ευρώπη. Αντίθετα, κρατούν αυτά τα στοιχεία στο εσωτερικό εκείνων των ζωνών όπου η καθημερινότητα είναι ο θάνατος και όχι η ζωή».
Και μια εικόνα από μια θρυλική ταινία (Η μεγάλη απόδραση) με τον Στιβ Μακ Κουίν παγιδευμένο στο συρματόπλεγμα:
Και το δικό μας συρματόπλεγμα (πέρα από το φράχτη του Έβρου)
«Πώς αγωνίζεται η ζωή για να περάσει /φουσκωμένο ποτάμι από τρύπα βελόνας», λέει ο Σεφέρης, όμως στο βίντεο που παραθέτουμε στην αρχή του κειμένου, βλέπουμε το φουσκωμένο ποτάμι να περνά μέσα από το συρματόπλεγμα. Συνηθίσαμε πια να βλέπουμε το ανθρώπινο ποτάμι να περνά μέσα από τα φουσκωμένα κύματα, έτσι που ο ανώνυμος πνιγμός, ο πνιγμός που δε συνοδεύεται από «συγκλονιστικές» φωτογραφίες να μην είναι είδηση.
(Εικόνα: από το Μουσείο Μακρονήσου. Κάρτες κρατουμένων, ένα τετράδιο με στίχους από τραγούδια και ένα κομμάτι συρματόπλεγμα.)
Στην Ελλάδα κάποιοι γνώρισαν, με τον πιο οδυνηρό τρόπο, τι σημαίνει συρματόπλεγμα. Μιλάμε για το Σύρμα της Μακρονήσου, ένα στρατόπεδο μέσα στο στρατόπεδο, τον περιφραγμένο με αγκαθωτό συρματόπλεγμα χώρο όπου κρατούνταν οι αμετανόητοι, αυτοί που δεν είχαν υπογράψει δήλωση, προς παραδειγματισμό των υπολοίπων. Και τα όσα έγραφε ο Γιάννης Ρίτσος για τα σύρματα της Μακρονήσου θα μπορούσαν να ειπωθούν και από τα χείλη των σημερινών προσφύγων που αντικρίζουν συρμάτινους και υδάτινους τοίχους:
Τούτες τις μέρες ο άνεμος μας κυνηγάει, μας κυνηγάει
Γύρω σε κάθε βλέμμα το συρματόπλεγμα
γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα
γύρω στην ελπίδα το συρματόπλεγμα
Πολύ κρύο, πολύ κρύο, πολύ κρύο εφέτος
Γύρω σε κάθε βλέμμα το συρματόπλεγμα
γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα
γύρω στην ελπίδα το συρματόπλεγμα
Πολύ κρύο, πολύ κρύο, πολύ κρύο εφέτος
Πιο κοντά, πιο κοντά
μουσκεμένα χιλιόμετρα μαζεύονται γύρω τους…
μουσκεμένα χιλιόμετρα μαζεύονται γύρω τους…
4/10/2015
